Kilka porad dla początkujących, kilka tricków dla bardziej wprawionych - czasy, narracja, interpunkcja

„Błąd jest przywilejem filozofów, tylko głupcy nie mylą się nigdy”, jak powiedział kiedyś dobrze nam znany Albert Einstein. Myśl nie jest nikomu obca i często nią tłumaczone są wszystkie potknięcia – bo przecież mylić się jest rzeczą ludzką. Racja. To jednak nie znaczy, że na błędy powinniśmy przymykać oko – wszystkie pomyłki są jak chwasty w pięknym ogrodzie, które z czasem, niestety, są już tak popularne, że nie zwraca się na nie uwagi. Jednak my – prozaicy, literaci, miłośnicy książek – wystrzegajmy się tego, co szpeci nasz trudny, racja, ale za to piękny język.

Nie będę się tutaj skupiała na błędach, które występują w mowie, nie będę po raz któryś przytaczała słynnego „wziąść”, „cofać się do tyłu”, „pojedyńczy” albo „trzeci lipiec”. Chciałabym jednak zwrócić Waszą uwagę na wszystkie pułapki, które są zastawione na pisarzy – czyli czego się strzec i gdzie podczas pisania się skupić.

PODSTAWY

CZASY

O pomoc z czasami poprosiła mnie jedna z czytelniczek – bardzo chętnie. Jestem trochę zdziwiona, że ktoś może mieć z tym problemy, szczególnie, kiedy posługiwać się nimi uczy w podstawówce, względnie w gimnazjum. Jest to coś naturalnego, co przychodzi „ot tak”, ale jak się okazuje – nie zawsze.

Pisząc opowiadanie, najczęściej używamy czasu przeszłego – bo jest najłatwiejszy i najprościej wszystko zobrazować. Całkiem zrozumiałe. Niekiedy jednak jesteśmy tak przejęci tym, co piszemy, jesteśmy pobudzeni akcją i cali trzęsiemy się z powodu tego zarąbistego pomysłu, który wpadł nam do głowy, że nagle wszystko zaczyna się dziać tu i teraz. Że nagle z przeszłego robi się czas teraźniejszy.

Po pokoju rozlała się woń jej pięknych perfum, kiedy weszła do środka. Nie wiem, w którym momencie usiadła obok mnie, ale dopiero po chwili zorientowałem się, że jej drobne dłonie zacisnęły się na moim ramieniu.

- Czekaj na mnie – szepcze i znów wszystko było w porządku.

Pięć punktów dla tego, kto już widzi, co jest w tekście nie tak. Pozornie wszystko jest w porządku – treść jest logiczna i wiemy, co się stało. Mówimy jednak o czasach i o ich pomieszaniu. Są dwa czasowniki w niepoprawnej formie, powinno być „nie wiedziałem” i „wyszeptała”. Zawsze łatwiej nam powiedzieć „sądzę” niż „sądziłam” albo „słyszę” niż „słyszałem”, ale nie zawsze te wyrazy są prawidłowo zastosowane.

Chłopiec uśmiechnął się i podszedł do niego, wyciągając przed siebie ręce. Jego ufne, duże oczy spoglądały na wszystkich z miłością, a kiedy mężczyzna wziął go na ramiona, rozbłysnęły szczęściem. Śmiech malca odbija się echem po pomieszczeniu i jest to najpiękniejszy dźwięk na świecie.

Kolejny przykład i kolejna zależność. Nie mam pojęcia, jaka jest zasada, dlaczego czasami używamy jednego czasu, a niekiedy innego. Powinniśmy jednak szczególnie uważać na tego typu dołki, kiedy nie opisujemy stricte akcji, ale jakiś komentarz do niej albo wtrącenie, szczególnie w narracji pierwszoosobowej, bo wtedy najczęściej pozwalamy temu małemu artyście, który w nas siedzi, rozwinąć skrzydła i pokazać, co potrafi. Wystrzegaj się też słówka „teraz”, a wszystkie „w tym momencie” zamień na „w tamtym momencie”. Oczywiście, czasami taki literacki miszmasz jest bardzo urokliwy i jak najbardziej zamierzony, ale nie radzę się za to zabierać, jeżeli macie spore problemy ze zwyczajnym pisaniem. Dla dobra Waszego, Waszych czytelników i korekty.

NARRACJA

Z narracją też są kłopoty, ale na szczęście nie tak często jak z czasami. Tutaj zazwyczaj pisarze-amatorzy łapią, o co chodzi i trzymają się tego, co powinni.

Mamy trzy narracje: pierwszoosobową, drugoosobową, trzecioosobową. Jak już wspomniałam wyżej, trzecioosobową jest najłatwiejsza. Mamy narratora wszystkowiedzącego, który opowiada całą historię. ON zna uczucia bohaterów, obserwuje wszystkie wydarzenia, czyta z myśli postaci, wie, co dzieje się na drugim końcu kraju. Może mówić o wszystkim, bo o wszystkim ma pojęcie.

Równie prosta… No, może nieco trudniejszą narracją jest pierwszoosobowa, czyli „pamiętnikowa”. To JA opowiadam, co się dzieje, a JA nie mam pojęcia o całym świecie. Dlatego też w tym sposobie pisania wymagana jest szczególna uwaga. Myślę, że mylą się ludzie, którzy twierdzą, że to właśnie ta narracja jest najprostsza – pisząc opowiadania, a o tym mówimy, musimy pamiętać, żeby z osoby relacjonującej akcję nie zrobić jakiegoś medium. JA mogę się co najwyżej domyślać, a to nie zawsze jest proste. Narracja pierwszoosobowa ostatnio dość często się pojawia w debiutanckich książkach, a ja – przyznaję! - nie mam pojęcia dlaczego. Może autor chce zrobić swego rodzaju więź między bohaterem a czytelnikiem? Nie wiem, ale wiem za to, że nie zawsze się to udaje. Dlatego też, jeśli jesteś początkującym – lepiej zacznij od zwykłego, najprostszego opowiadania. Pierwszoosobową zostaw sobie na pamiętniki, a dopiero kiedy poczujesz się wystarczająco na siłach – weź się za dłuższe historie.

Zdecydowanie najtrudniejszą i najbardziej wymagającą skupienia jest narracja drugoosobowa. Nie jest też bardzo popularna, właśnie dlatego, że niełatwo się nią pisze. Dlatego też ten sposób relacjonowania zdarzeń polecam tym, którzy chcą poeksperymentować z językiem. Należy jednak pamiętać, że nie wszystko dobrze można opowiedzieć wykorzystując CIEBIE, nie wszystko dobrze brzmi.

Ja najbardziej lubię w ten sposób pisać krótkie jednoczęściówki.

Najpierw krzyczałeś. Błagałeś. Myślałeś, że umierałeś, a ta myśl przerażała cię najbardziej na świecie. Myślałeś, że kiedy tylko zamkniesz oczy, już więcej ich nie otworzysz. Czułeś wtedy pulsujący ból w całym ciele i po raz pierwszy w życiu doceniłeś piękno wiatru. Krew szumiała ci w uszach, palił cię każdy, choćby najmniejszy ruch.

To zabawne, jak wielka jest świadomość życia w momencie śmierci, prawda?

Musimy być konsekwentni w pisaniu. Jeśli decydujemy się na narrację pierwszoosobową – nie możemy przeskoczyć na trzecioosobową. Jeżeli opowiadamy wydarzenie w czasie przeszłym – nie przechodzimy do teraźniejszego.  Wiem, że początkowo może to być trudne, ale pisanie też wymaga myślenia. I sprawdzania samego siebie, więc należy czytać swoje utwory przed ich opublikowaniem. Najlepiej na głos – mnie ten sposób najbardziej odpowiada. Dzięki temu będziecie mogli nie tylko wyłapać błędy, ale także brzmienie tekstu. Grunt to płynność.

W TRAKCIE:

INTERPUNKCJA

            Nie jest wstydem popełniać błędy interpunkcyjne. Ba, jest to rzecz wręcz najnormalniejsza w świecie, która zdarza się każdemu, a już na pewno pisarzom. Więc jak to jest z tymi przecinkami, kropkami, średnikami? Nie będę omawiać wszystkiego, bo skończą mi się strony w Wordzie, bardziej ciekawskich wyślę na Katalog Ocenialni, gdzie pojawia się wymyślony przeze mnie Poradnik Poprawnej Polszczyzny. Smirek publikuje od czasu do czasu i wyjaśnia wszystko dość szczegółowo – mam nadzieję, że odnajdziecie się w plątaninie pojęć. Ja chcę wspomnieć o tych najbardziej popularnych błędach, które widzę w swoich opowiadaniach, albo na które natrafiam czytając inne.

ALBO, CZY, JAK

            Zacznę od mojego przeklętego słówka „albo”, na którym bardzo często muszę się potknąć. A przynajmniej kiedyś tak było, teraz coraz częściej wiem, co mam robić. Pozwolicie, że pokażę Wam na przykładach.

Był dziwnym chłopakiem. No wiesz, tym typem, którego albo się kocha, albo nienawidzi. Zawsze ma przy sobie kumpli, ale nigdy nie jada z nimi obiadu. Tylko ta długowłosa dziewczyna czasami z nim siądzie, to jego przyjaciółka albo dziewczyna, sama nie wiem.  Nie chcę wiedzieć.

Mam w tekście dwa… dobra, trzy spójniki „albo” i tylko jeden ma przed sobą przecinek. Dlaczego? Już spieszę z wyjaśnieniami.

„Albo/czy” ma to do siebie, że lubi stawiać warunek. Wóz albo przewóz. Albo przeczytasz to do końca, albo nie będziesz wiedział, jak pisać dialogi. No zdarza się. Sęk w tym, żeby wiedzieć, kiedy mamy do czynienia ze zdaniem złożonym, a kiedy z pojedynczym, a kiedy mamy więcej „albów” w zdaniu, a kiedy tylko jedno. Jeśli więc piszemy zdanie pojedyncze, które po „lub” nie ma innego orzeczenia – wtedy nie stawiamy przecinka.

Zjem ciastko albo może dwa.

Nie wiem czy dobrze.

            Jeżeli jednak stworzyliśmy zdanie złożone, to wtedy musimy skorzystać z przecinka.

Musi wziąć się do roboty, albo nigdy w życiu nie skończy tej pracy.

Przyjdziesz, czy ktoś cię przywiezie?

            Sprawa jest prostsza, kiedy mamy dwa spójniki. W sumie obojętnie jakie, (prawie) zawsze się stawia przecinek przed drugim.

Nie wiem, albo napisałam to dobrze, albo nie napisałam!

I słońce świeciło, i ptaszki ćwierkały.

Czy być, czy nie być.

           

Ja wiem, co robię źle i to jest już duży plus. Zawsze wtedy mogę wrócić z kursorem kilka słów i wszyściutko naprawić. Prościzna.

DIALOGI

        

Lubię dialogi! Lubię, choć nie zawsze wiem, jak je napisać. Bo żeby być wiarygodnym w swojej pisaninie, trzeba być naturalnym. Wypowiedzi bohaterów to sposób na pokazanie ich charakteru, więc trzeba naprawdę się postarać. Wbrew pozorom, to nie takie łatwe.

Ale mówimy o interpunkcji. Najsłynniejszym chyba błędem, który widzę u wielu początkujących, to brak akapitu przed rozpoczęciem dialogu. Sama go kiedyś (Matko, kiedy to było!) nie stawiałam i uparcie poprawiałam Worda, kiedy ten sam wstawiał mi przerwy. To był błąd. Nie wierzcie programowi, szczególnie, kiedy chce powstawiać przecinki co drugie słowo.

- To jest świetna sprawa, Jamie – powiedział chłopak z przejęciem. – Idziemy, bierzemy towar w ręce i wychodzimy jak gdyby nigdy nic. – Jego dłoń powędrowała do włosów i zrobiła między nimi straszny bałagan.

Kolejna sprawa, to nurtujące pytanie: ta kropa to już, czy jeszcze nie? Zdanie trzeba zamknąć, kiedy opis po myślniku nie nawiązuje bezpośrednio do wypowiedzi bohatera. Gdy jest inaczej – kropka ulatuje w kosmos.

Chłopak w wymyślonym przeze mnie fragmencie najpierw coś powiedział (mógł też coś wyśpiewać, wykrzyczeć, wyszeptać…), a więc o tym napisałam. Podsumowałam jego wypowiedź zgrabną puentą, zakończyłam ją po myślniku. W drugiej części natomiast tekst po myślniku został zaczęty wielką literą, a kropa zakończyła to, co bohater miał do powiedzenia. A wszystko dlatego, że nie wiem, czy później postać coś oznajmiła, czy może wyrzuciła z siebie albo warknęła, ale wiem za to, że zmierzwiła sobie włosy. My wszyscy natomiast zdajemy sobie sprawę z tego, że mierzwienie włosów nijak ma się do mówienia.

Czy wszystko jest jasne? Jeśli piszemy o mówieniu, to wtedy nie ma kropki i jest mała litera (jeżeli tekst po myślniku bezpośrednio nawiązuje do wypowiedzi). Ale jak piszemy o czymś, co nie jest mówieniem: kropka jest i jest też wielka litera.

*

Chciałabym jeszcze zwrócić uwagę na jedną rzecz, pozwolę to sobie zrobić tutaj. Strasznie mnie irytuje, kiedy ktoś popełnia ten głupi błąd i stawia przerwę przed znakami interpunkcyjnymi. Nie, moi drodzy. Tylko myślnik otoczony jest ze wszystkich stron spacjami, tylko cudzysłów ma spację po innej stronie. Cała reszta – przyklejona do zdania!

SKRÓTY

            Przyznaję bez bicia, że te mnie irytują. Ale żeby nie być subiektywną, zaraz powiem, dlaczego nie powinniśmy używać tych w pisaniu.

            Przede wszystkim – dbałość o szczegóły. Diabeł tkwi w detalach, a jeśli autor jest „na tyle leniwy”, że nie chce mu się napisać pełnej formy jakiegoś słowa, to czytelnik może po prostu pomyśleć, że nie włożył on serca w pisanie danej treści. Poza tym, tekst wygląda estetyczniej i bardziej naturalnie. No i zdecydowanie milej, bo ten zrozumiały tylko dla wybitnych zlepek kilku liter kojarzy mi się ze strasznymi, naukowymi książkami.

            Tak więc apeluję: używajmy pełnych form! I czyta się wygodniej, i jest bezpieczniej. Nie będziecie musieli się męczyć i zastanawiać, czy napisać „mgr” czy może „mgr.” (a jest różnica i obie formy są poprawne). Podobnie jest z liczbami, datami i tak dalej. Je też radzę zapisywać słownie. Nie wygląda to zgrabniej? Wygląda. No i jest poprawne.

ŻE

         Wszyscy wiedzą, że przed „że” przecinek być musi, ale nie wszyscy wiedzą, że nie zawsze. Sprawa jest prosta i do zapamiętania: jeśli jest „mimo że” albo „tylko że” bądź coś w ten deseń, to są to całe wyrażenia, przed którymi postawiamy przecinek, nie w ich połowie. Czyli:

Mimo że był przystojny, żadna nie chciała się z nim umówić. (NIE: Mimo, że był przystojny, żadna nie chciała się z nim umówić)

Wszystko fajnie, tylko że jak się tam dostaniemy? (NIE: wszystko fajnie, tylko, że jak się tam dostaniemy?)

WTRĄCENIA

            Ja wiem, że jak się zaczyna pisać, to później wszystko wydaje się być wtrąceniem do zdania. Musicie jednak pamiętać, żeby spojrzeć na to, co napisaliście, bardzo suchym okiem i wprawnie ocenić, czy nie przesadziliście z przecinkami. Poza tym, czasami jeśli nie umieścicie części zdania pomiędzy przecinkami, jego sens może się zmienić. A więc jeszcze raz: czytajcie swoje wypociny na głos i zwracajcie uwagę na pauzy.

            Problem pojawia się wtedy, kiedy pisarz przypomni sobie, że jest coś takiego jak myślnik, bo oczywiście, że i pomiędzy myślnikami można umieścić wtrącenie. Kiedy więc te, a kiedy przecinek? A już w ogóle robi się harmider, gdy okaże się, że nawiasy też mogą być! Co teraz? PWN mówi, że myślnik jest silniejszy niż przecinek, ale słabszy niż nawias. Pomogło?

            Wątpię. Jak odróżnić, czy coś ma być wystarczająco mocno oddzielone od reszty, a co słabiej? Cóż, po raz kolejny autor musi wykazać się wyczuciem. Ja na przykład nie przepadam za nawiasami, więc ich raczej nie używam (No i nie mam potrzeby. Chyba że piszę jakiś poradnik…), a myślniki stawiam tam, gdzie mam już za dużo przecinków. Głupie tłumaczenie, zdaję sobie z tego sprawę. Ale w większości przypadkach cały tekst wygląda później przyzwoicie. To od Was zależy, którego znaku interpunkcyjnego użyjecie, bo to Wy piszecie historię i to Wy nadajecie jej tempa. Więc sami zadecydujcie, czy wtrącenie jest na tyle mocne, żeby użyć już myślnika, czy może jeszcze pokusić się na przecinek. Pamiętajcie tylko, aby nie przesadzić.

INNE

TĄ, TĘ

            Tą? Tę? Tatę? Wybór dość spory, a nie zawsze dokonujemy tego prawidłowego. Zasada jest taka, że jeśli mamy rzeczownik, rodzaj żeński, biernik (kogo? co?), to używamy zawsze i wszędzie określenia „tę”. Najczęściej. Cuddly słusznie podała za przykład rzeczownik "teraźniejszość", a pieriestrojka "pani", które choć nie kończą się na "ę" w bierniku, to wciąż pozostają w tym przypadku i w formie żeńskiej. A jeśli nie chcemy bawić się w te różnorodne nazewnictwa – kiedy mamy wyraz kończący się na „Ę”, używamy „tę”. Słówko „tą” używamy tylko w narzędniku (z kim? z czym?).

Podaj mi tĘ książkĘ. (nie: tą książkę)    |     Idę z tĄ książkĄ do biblioteki.

Powieś tĘ firanĘ. (nie: tą firanę)       |      Szłam przez pół wsi z tĄ firanĄ.

            Oczywiście, trzeba być superpoprawnym, jeśli chce się używać tych zaimków zawsze poprawnie. W mowie potocznej dopuszczalne jest „tą książkę”, tak samo jak w nieoficjalnej korespondencji. Pamiętajcie jednak, żeby zwracać na to uwagę, kiedy piszecie opowiadania.

 ______________________________________________

Mam nadzieję, że choć w niewielkim stopniu ten poradnik się Wam przyda - szczególnie, że ja sama sukcesywnie dochodziłam do tego wszystkiego - czy to z pomocą PWN, czy odwiedzając różne ocenialnie, czytając artykuły. Myślę więc, że taki zbór będzie pomocny. Chciałam napisać jeszcze kilka rzeczy, ale niestety - wszystko wyszłoby horrendalnie długie. Więc, jeśli chcecie, wypatrujcie kolejnej części.

* Wszystkie przykłady są tylko i wyłącznie moim wymysłem na potrzeby tegoż poradnika, albo są wycinkami z moich zapomnianych opowiadań. Nie zwracajcie na nie uwagi. :)

Pozdrawiam, 

halska.